Språkspørsmål og svar

Svar

Ja, i dag er det obligatorisk å skrive 17. mai og 24. desember med punktum.

I ein periode var det høve til å sløyfe punktumet i datoar, men i 1998 vedtok Norsk språkråd at punktumet skulle setjast inn att.

Svar

Det normale er 10 000, anten det er i løpande tekst eller i matematiske oppstillingar.

Det finst eitt unntak, og det er i visse rekneark og liknande der maskina ikkje kan rekna rett dersom talet står med mellomrom.

Ved firesifra tal er det valfritt med mellomrom: 1000 eller 1 000.

Merk: Ikkje bruk punktum.

Tips: Bruk det som på menyen heiter «hardt mellomrom», så dett ikkje nullane åleine ned på neste line.

Svar

Regelen er at små tall (til og med tolv) helst skrives med bokstaver, mens større tall helst skrives med siffer.

I eksempelet ditt burde det likevel vært utjevnet til det ene eller det andre.

Unntak

Runde og store tall som femti og hundre skrives ofte med bokstaver hvis de ikke står sammen med andre tall i en sammenheng.

Man kan bruke siffer overalt hvis tallverdiene er spesielt viktige, som i matematikken eller i forbindelse med f.eks. frister og strafferammer (antall dager, uker og år).

Innenfor en setning eller et avsnitt bør vi jevne ut og skrive tallene enten bare med bokstaver eller bare med siffer. Eksempel: «De tre vennene var 3, 17 og 24 år gamle.»

Små tall som står sammen med store, skriver man gjerne som de store, det vil oftest si med siffer: «Det går 24 sekker salt på 2 paller». Men det er også mulig å skrive «Det går tjuefire sekker salt på to paller». I en setning som «De brukte 24 kg salt på to uker» kan vi også følge hovedregelen (uten utjevning) siden det første tallet forekommer i et uttrykk for mål, mens det andre har mindre teknisk preg.

I praksis spiller det nok en viss rolle hvor lange de ulike tallordene er, når vi skriver dem med bokstaver.

Svar

Det meteorologisk korrekte er å bruka over om høgare temperatur på både pluss- og minussida, altså varmare vêr.

Over svarer til varmare når vi tenkjer på 1 a, 2 og 3 nedanfor.

1 a) tal på plussida (høge tal: varmare)
1 b) tal på minussida (høge tal: kaldare)

2) «temperatur», som i uttrykket «høg temperatur»

3) høgare kvikksylvsøyle på gradestokken

Alt dette går ut på det same – så nær som 1 b. Folk brukar over om høgare tal både på plussida (1 a) og på minussida (1 b).

Fagleg bruk: under = kaldare, over = varmare

På dei gamle gradestokkane med kvikksylvsøyle såg ein at kvikksylvet seig i kulde og steig i varme. Vi snakkar såleis om fallande og stigande temperaturar. I ei setning som temperaturen fell til under 20 kuldegradar ville dei færraste brukt over i staden.

Språkrådet rådførte seg med Meteorologisk institutt om denne saka for mange år sidan. Meteorologane stadfeste at dei brukar over og under som om dei las av ein gradestokk (jf. 3 ovanfor). Språkrådet rår til å bruka orda på den måten i skrift – og i tale når ein legg trykket på preposisjonane over/under.

Folkeleg bruk av over (med trykk på talet)

Likevel har det alltid vore vanleg å seia til dømes over 20 kuldegradar (med trykk på 20) om lågare temperatur enn talet viser til (jf. 1 b ovanfor). Det kan ikkje kallast gale. Det blir stort sett forstått rett, for det er jo sterk(are) kulde som er i fokus. Med ropeteikn etter er det nesten ikkje til å mistyda i skrift heller.

Svar

Det heiter valfritt 1,1 milliard/milliardar, og det heiter 1,2 milliardar. Det heiter 2,5 milliardar, men helst to og ein halv milliard. Det same gjeld andre tal, til dømes million, og dessutan grad og andre einingar. Merk: 0 grader/gradar!

Hovudregelen er: fleirtal etter desimaluttrykk, òg når verdien er under 1, til dømes 0,9 milliardar. Dessutan: 1,0 milliardar.

Døme med millionar:

0,9 millionar

1 million

1,0 millionar

1,1 million el. 1,1 millionar

1,2 millionar

5,0 millionar

5,1 million el. 5,1 millionar

5,2 millionar

5,3 millionar

5,4 millionar

osv.

Legg merke til valfridomen ved desimalen 1 (i 0,1, 1,1, 2,1 osb.). Det er siste siffer i desimalen ein skal sjå på, òg i 0,21 osv.

Dei same reglane gjeld når det står noko føre eller etter: Dei utrekna 1,1 milliard(ar) / 1,2 milliardar kronene.

Spørsmålet vart teke opp av Norsk språknemnd i 1969. Språknemnda meinte at det burde vere fleirtalsform i alle tilfelle. I 1995 vedtok Norsk språkråd denne tilrådinga: «Når tallet etter desimalkommaet er 1, kan en ha valgfritt entalls- eller flertallsform.»

Svar

Bruk ett når du ville ha uttalt ordet med tydelig trykk. Bruk et med én t ellers. Når du sikter til tallet 1 (i motsetning til 2 eller flere), har ordet trykk og skrives ett. Svaret på det siste spørsmålet står under «Spesielle uttrykk» nedenfor.

Ett svarer altså noenlunde til one (tallet) på engelsk, mens et svarer til a.

Se på forskjellen her (uthevet = trykksterkt):

1 Jeg skal på et møte i dag.
2 Jeg skal på ett møte i dag. (Altså ikke flere.)

I (2) kunne vi ha skutt inn «bare». Det er antallet som er i fokus. I (1) fokuserer vi mer på hva slags ting det er snakk om; vi kunne til og med ha sløyfet et i dette eksempelet.

Flere eksempler (uthevet = trykksterkt):

1 Hun spiste et marsipanbrød til frokost.
2 Hun spiste ett marsipanbrød til frokost. (Altså ikke flere.)

1 Jeg har et par sokker som du kan få låne.
2 Jeg har ett par sokker, så jeg har ikke noen å låne bort.

Et viktig eksempel er

Ett minutts stillhet

Her ligger trykket på ett. Hvis trykket hadde ligget på minutt, måtte vi ha skrevet et. Men da hadde vi satt minuttet i kontrast til sekund og time. Det ville vært søkt.

Før ville vi ha sagt at et er ubestemt artikkel og at ett er tallord. I dag er disse gruppene slått sammen i skolegrammatikken, og begge ordene regnes nå som mengdeord (kvantorer), en undergruppe av ordklassen determinativ (bestemmerord).

Flere eksempler og forbindelsen «et av»

«For et år siden» er nøytralt eller står i motsetning til kortere tidsrom, mens «for ett år siden» står i motsetning til to eller flere år. Også i det følgende eksemplet er det mest naturlig med ett, selv om antallet ikke er i fokus:

• Forbedringer på ett område kan være ulemper på et annet.

Et(t) av følger de samme reglene som et(t) alene. Et eksempel:

• Blåveisen er et av vårens underverker.
• Blåveisen er (bare) ett av vårens underverker, gåsunger et annet.

(Merk: I «et av» ser vi at et rekker litt lenger enn det engelske a.)

Spesielle uttrykk: et(t) eller annet, et(t) og annet, et(t) eneste

Her er det valgfrihet. Det samme gjelder en/én eller annen osv. Man kan følge prinsippet ovenfor og skille mellom trykklett og trykksterk uttale (ulik betydning er det neppe snakk om).

Eventuelt kan man velge det enkleste (altså et) uavhengig av trykket, eller hvis trykket ikke har så mye å si.

I et/ett og annet og særlig i et/ett eller annet er to t-er likevel det vanligste.

I forbindelsen et(t) eneste hører man tydelig forskjell på variantene. Her kan man trygt rette seg etter øret. Ligger trykket på ett, bør man skrive det slik.

Én og éi med aksent svarer til ett med to t-er

Ved hankjønnsord eller hunkjønnsord er det én eller éi vi bruker for å markere ettertrykk. Når det uansett er klart hvordan formuleringen skal leses, er det vanlig å sløyfe aksenten. I en formulering som «minst en av fire» er det teknisk sett riktig med aksent, men de fleste sløyfer den, og det er også riktig.

Svar

Vi les denne tittelen slik at planen også dekkjer året 2010, altså at det er ein treårsplan.

Du kan samanlikne dette med uttrykk som «måndag−fredag», der tankestreken etter alt å dømme tyder ‘til og med’. (Her er andre tolkingar usannsynlege ut frå det vi veit om kvardag og helg.)

Merk at preposisjonen til er vel så tvitydig som intervallstreken, for til kan òg tyde ‘til og med’. Ein kan ikkje alltid vite kva som er meint.

Klokkeslett

Når det gjeld timar, som i «middag frå 13 til 15», er det greiare. Det er heilt urimeleg å rekne med den timen som byrjar klokka 15. Klokka 15 er ikkje eit intervall på line med året 2010. Tolkinga til og med gjev heller ikkje så mykje meining i samanhengen. Det har jo fint lite å seie om ein reknar med sjølve slaget 15 eller ikkje.

Alder

Alder kan tolkast på liknande vis, slik at 16–18 tyder fram til fylte 18, og ikkje lenger. Det vanlege er nok likevel å rekne med alle 18-åringane, til dei fyller 19. Sikker kan ein ikkje vere. Like tvitydig er formuleringa «mellom 16 og 18 år».

Svar

Det kan skrivast 200° eller 200 °C.

Dersom C-en er med, skal det altså vere eit mellomrom etter talet. Bruk såkalla hardt mellomrom, så skil ikkje talet og teiknet lag ved lineskift.

Regelen er altså den same som for prosent: 100 %.

Svar

Du kan nøye deg med tjuekronemynt eller 20-kronemynt (eller tjuekroning), altså utan s-en du har med i spørsmålet.

Andre døme er tikrone/tikroning/tikronestykke, hundrekronesetel, tohundrekronesetel, tusenkronesetel. (Ev. med 100-, 200- og 1000-.)

Svar

Du kan velge mellom disse variantene:

15 minutter (og) 30 sekunder
15 min 30 sek
15 min 30 s
15′ 30″
15:30
15.30

De tre siste skrivemåtene bør bare brukes der man kan regne med at leseren forstår hva de står for. (Der det er vanskelig å bruke de såkalte primtegnene ′ og ″, kan man bruke enkel og dobbel apostrof i stedet.)

Hvis vi legger til to timer foran og to tidels sekunder bak det siste uttrykket, får vi:

2.15.30,2 (= 2 timer, 15 minutter og 30,2 sekunder)

Tradisjonelt bruker vi punktum foran tall for minutter og sekunder på norsk, men dette systemet har vært under press. I 2014 vedtok Språkrådet at man også kan bruke kolon foran minutter og sekunder, som på engelsk. Det gjelder både klokkeslett og andre tidsangivelser. Du kan altså skrive både klokka 14.15 og klokka 14:15.

Merk at 15.30 min betyr det samme som 15,5 min. Hvis man bruker komma, blir det et vanlig desimaluttrykk, det vil si at tallet etter komma betegner tideler, ikke sekunder!

Svar

Her må du nesten velja sjølv. Det er valfritt.

Nedanfor får du bakgrunnen. Det er sjølvsagt valfritt om du vil lesa vidare òg.

Åttedel og åttandedel er heilt jamstilte former, som tredel og tredjedel, firedel og fjerdedel og så vidare, sjå til dømes Nynorskordboka. Slik har det vore sidan 25.5.1951, då eit rundskriv frå Kyrkje- og undervisningsdepartementet slo fast både dette og den nye teljemåten (tjueein for einogtjue osv.). Mellom1951 og 2005 skulle grunntalsnemning forresten vera obligatorisk frå tretten og oppover (altså trettendel osv.). No er trettendel og trettandedel osb. valfrie former.

Rein forenkling − med forvikling

Tredel osv. er innført som ei pedagogisk forenkling, men eit nytt system oppå eit gammalt system er jo meir komplisert enn noko av systema åleine. Dette brevet som vi har fått, viser kva forvirring som kan oppstå når vi har to måtar å omtala det same på:

«Det står på siden her at man kan si en fjerdedel i stedet for en firedel. Dette kan vel ikke være riktig? [...] La si vi snakker om en bil. Da er en firedel 25 % av bilen. Hvis man sier en fjerdedel så blir det som å si at man har del nummer fire av bilen, noe som betyr noe helt annet?»

Det er ikkje rart at folk tenkjer i slike baner. Der det finst ulike ord eller former, søkjer folk ulik meining med dei. Men firedel og fjerdedel er altså det same, så påstanden ovanfor er galen.

Eldre ord

I retteleg gamle dagar heitte det forresten tridjung, fjordung/fjerding osv., som òg var framifrå gode ord. Sidan kom tredjepart og fjerdepart inn og gjorde seg seg sterkt gjeldande, ikkje minst i målføra, der desse orda mange stader heldt seg lenge.

Svar

Vi rår ifrå å skrive slik. Meiner ein at det har vore ein reduksjon, og at den har vore på 6,2 prosent, bør ein skriva ein reduksjon på 6,2 %.

Reduksjon er per definisjon negativt. Nedgang på minussida er pleonastisk (dobbelt opp), dersom ikkje meininga er at minus og minus blir pluss. Når ein tek tal ut or ein tabell og set dei inn i løpande tekst, bør ein sjå etter om forteiknet trengst.

Ein kan òg støyta på formuleringar som oppgang på –6,2 prosent, som (dersom det ikkje berre er ein skrivefeil) tyder det same som nedgang på 6,2 prosent. I vanleg tekst bør ein kalla negativ oppgang nedgang.

Ord som kan stå for endring i begge retningar (slike som endring og utvikling), kan ha pluss eller minus føre, alt etter samanhengen. Men i praksis nyttar ein oftast særskilde ord for oppgang og nedgang (slik som nettopp oppgang og nedgang), og då kan forteikna sløyfast.

Svar

Ja, det kan ein heilt trygt gjera.

Det går nok ei diffus grense ein stad, kanskje meir estetisk enn grammatisk, men ein merkar gjerne når ein har trødd over grensa.

Både er i slekt med begge og båe, og i rettskrivingsordbøkene (per januar 2021) står det at både «eigentleg» tyder begge, så det er ikkje rart om folk lurer.

Men formelen både a, b og c er innarbeidd for lenge sidan, sjå til dømes dette friske dømet frå avisa Den Constitutionelle frå 1840:

Altså både a, b, c, d, e og f. Dette er ikkje noko einstaka unnatak, men heilt vanleg norsk. Eit døme til, frå ei lærebok i litteraturhistorie:

---

Ein litt annan formel er både a OG b og c. Det er ikkje opplagt at dette er eit døme på bruk av både om meir enn to ting, for det kan òg stå for |både a og b| pluss c. I dette Kinck-sitatet frå Det Norske Akademis ordbok har både uklår rekkjevidd:

de rendte paa baade bryggetrapper og kaier og andet helvetesskap

Men det spelar altså inga rolle. I alle tilfelle er det innanfor.

---

Etterskrift: Vi får innimellom kommentarar med påstandar om at både må visa til to fordi det er i slekt med begge og båe. Dette er ein variant av den såkalla etymologiske feilslutninga. Både har skilt lag med dei andre orda for lenge sidan.

Ei heilt anna sak er at begge berre kan visa til to personar. Alle med norsk som morsmål meistrar dette utan vidare, og ingen vil finna på å skriva eller seia begge tre (altså 3) på ramme alvor. Her frå boka Et terskelnivå for norsk (1993):

(Dei som legg band på seg når det gjeld bruken av både, er nøydde til å formulera siste setninga i utklippet ovanfor slik, om det ikkje skal bli for omstendeleg: «så vel Per og Pål som Espen». Men det er ikkje heilt det same.)

Svar

Nei. Dei einaste rette skrivemåtane er 50-årsdag og femtiårsdag.

Det same gjeld 50-årslag og femtiårslag og tilsvarande med fest til slutt.

Til dømes bør ein ikkje invitera til «50 års fest» eller «femti års dag» om ein ikkje har svært god råd eller kan ta gjestene med på romferd, for desse uttrykka viser til festar og dagar som varer i femti år.

Andre samansetningar som følgjer same prinsippet, er

100-årsjubileum
18-årsgrense (men til dømes 18 års erfaring)
2015-resultat (som sjeldan vil vera lik 2015 resultat)

Svar

Vi les denne tittelen slik at planen òg dekkjer året 2010, altså at det er ein fireårsplan.

Du kan samanlikne dette med uttrykk som «måndag–fredag». Når det siste ordet står for noko som har utstrekning i tid (ikkje berre eit tidspunkt), er vi vane med at ‘til’ betyr ‘til og med’.

Svar

Det skal være desimalkomma, altså 1,5.

Skal du ramse opp mange slike tall, kan du bruke semikolon mellom dem: 1,5; 1,6 osv.

Innenfor programmering gjelder andre regler. (Hvis du i vanlig tekst gjengir noe fra et dataprogram med skrivemåten 1.5 (desimalpunktum), må det tydelig markeres som et sitat.)

Svar

I vanlig tekst anbefaler vi å skrive med bokstaver: én-til-én-forhold.

Se ellers også noen generelle regler for skrivemåten av tids- og talluttrykk.

Svar

Nei, det er ikke korrekt med apostrof foran genitivs-s ved romertall.

Det riktige er å skrive for eksempel «Olav Vs regjeringstid» og «Avdeling IIIs korridorpasienter».

Svar

Du kan bruka pp. (eller pst.p.).

Det står ikkje noko om dette i Norsk forkortingsordbok, og det finst heller ingen klår tradisjon for dette på norsk. Men behovet for ei forkorting er klårt nok, og pp. er stutt og praktisk. Pst.p. kan heller ikkje vera gale når prosent kan forkortast pst.

Forklar gjerne forkortinga fyrste gong ho står i teksten, slik: «… prosentpoeng (pp.) …».

Prosentpoeng heiter òg prosenteining (bokmål: prosentenhet). Det må vera mogleg å nytte pp. og prosenteining/prosentenhet i same teksten.

Svar

Det kan ikke regnes som galt. Her går språket litt på tvers av matematikken, og faktisk språkbruk må veie tyngre enn logisk argumentasjon. Tredobbel(t) seier, firedobbel(t) seier og så videre er innarbeidet språkbruk. Men det er gode grunner til å bruke trippel for tredobbel(t) der man kan!

Dobbel(t) alene betyr ‘to ganger, tofold’, mens -dobbel(t) som sammensetningsledd i tredobbel(t) og så videre i praksis bare betyr ‘ganger’. Hvis man vil ha det til å gå opp, kan man velge å se det på denne litt konstruerte måten: dobbel(t) = sammenlagt (underforstått av 2), tredobbel(t) = sammenlagt av 3 og så videre.

Det logisk uangripelige trippel (trefold(ig)) kan godt brukes i stedet for tredobbel(t), men merk at Bokmålsordboka tyr til nettopp ‘tredobbelt’ når ordet trippel skal forklares, og presiserer det til ‘som består av tre’. Når vi kommer til kvadrupel (x 4), som i kvadrupelallianse, og kvintupel (x 5) er vi på vei ut av allmennspråket, og går vi lenger, er vi over i reinspikka fagterminologi.

Ved et eller annet punkt i tallrekka må vi altså ty til andreleddene -dobbel og -dobling i vanlig tale, og da kan vi ikke være for strenge med dem som sier tredobbel(t). Vi må nesten leve med den logiske unøyaktigheten hvis vi vil ha en praktisk rekke med adjektiv og adverb. Det var litt enklere i gamle dager, med firfold(ig), femfold(ig), tifold(ig), hundrefold(ig) osv. Disse ordene hører dessverre ikke hjemme i vanlig stil i dag.

Svar

Alt er i og for seg rett, men skriv gjerne på den enklaste og mest naturlege måten, altså 500 kr, når det ikkje er nokon spesiell grunn til å bruke andre variantar. NOK står helst føre talet, men er berre brukt der det er viktig å presisere valutaen.

Merk at ein eventuell strek er tankestrek, ikkje bindestrek, og at komma og strek aldri må brukast etter eit ørebeløp. Streken står for 00 øre. Etter kr skal det ikkje stå punktum, bortsett frå til slutt i setningar, sjølvsagt.

I tale er den naturlege rekkjefølgja å ha talet fyrst. I vanleg tekst er 500 kr (eller helst 500 kroner) i utgangspunktet det beste. I visse oppstillingar kan det vere rett å snu på det.

Er det tale om fleire valutaer i teksten, bør ein skrive nkr i staden for kr. Den internasjonale valutakoden er NOK, og det er vanleg å setje han føre talet (utan kr etter).

Det er ingen grunn til å bruke nkr eller NOK dersom kr er eintydig i samanhengen.

Svar

Når det gjeld heile timar, bruker vi tala frå 0 til 24:

• kl. 9

Skal vi ha med minutt-talet, kan vi bruke fire siffer med eller utan punktum eller kolon. Ein eventuelt null føre timetalet kan sløyfast dersom ein brukar punktum. Her er alternativa:

• kl. 0905
• kl. 09.05 eller kl. 9.05
• kl. 09:05

Den utheva varianten har vore den desidert vanlegaste. Den siste skrivemåten vart godkjend i 2014.

Skal vi ha med både sekund og tidels sekund, set vi punktum eller kolon føre sekund òg, men komma føre tidels sekund:

• kl. 14.05.02,3
• kl. 14:05:02,3

Regelen for sportstider er den same.

Svar

Ja, alle teikna skal med i ei slik oppramsing. Punktuma blir altså ståande når ein set inn komma mellom tala.

Når talteikn (siffer) skal lesast som ordenstal (her: /(den) femte/ og så bortetter), skal det alltid stå punktum etter. Datoar er ikkje noko unnatak. Difor er det rett å skrive slik du har gjort det.

Legg elles merke til at det ikkje skal stå noko komma føre «og» til slutt i oppramsinga. Du har altså skrive det rett.