SøkSvar
Skuleregelen stemmer, men mange ord kan framleis ha «uregelrett» bøying. Det finst ikkje nokon regel som forklarer unntaka; ein er nøydd til å gjere seg kjend med dei orda det gjeld.
Difor har vi laga nokre lister der nesten alle orda av av denne typen er nemnde. Du kan hoppe til listene eller lese litt om bakgrunnen fyrst. For dei ekstra utolmodige har vi sett opp to kortlister rett nedanfor.
Hokjønn -ar/-ane: alle ord på -ing (obligatorisk) pluss mellom anna desse einstavingsorda:
- elv, hei, myr, vik, øy, øyr
- helg, år, øks
Hankjønn -er/-ene: valfritt alle ord på -a og -nad pluss mellom anna desse einstavingsorda:
- stad
- gjest, kvist
- gris, sau
- rett (som i matretter, ikkje menneskerettar!)
- gong, streng, veng
- dregg, legg, rygg
- benk
- bekk, drikk/drykk, flekk, sekk
- ven, (føre)mon
- (med)lem(m)
Legg merke til at vi her berre snakkar om sterke hankjønns- og hokjønnsord, slike som har éi staving i ubunden form eintal (stad, øy). (Samansetningar med desse orda blir sjølvsagt bøygde på same vis som orda åleine: halvøyar, ryggsekker.)
Historisk bakgrunn
Den bøyingsendinga som vitnar klårast om kva grammatisk kjønn (genus) eit ord har i norsk, er eintalsendinga (sola, hunden, landet). Fleirtalsendinga i hankjønn og hokjønn (-ar, -er) er ikkje heilt avhengig av genus. Samanhengen (i fleirtal) var endå mindre fast i gammalnorsk. Langt attende i språkhistora hadde vi noko dei kallar stammebøying eller stomnbøying. Til dømes var mange ord såkalla i-stomnar; og dei vart bøygde med -ir, som seinare vart til -er, same kva kjønn orda hadde. Ei stor undergruppe av hokjønnsorda var dei såkalla ō-stomnane; dei fekk ar-bøying.
Då Ivar Aasen samla inn dialektprøver på 1800-talet, fann han dei gamle bøyingsmønstra i store delar av landet. I mange ord har bøyinga halde seg til no.
Fram til 2012 var dei «uregelrette» formene hovudformer i nynorsken, det vil seia at dei var obligatoriske i læreboknormalen, men dei vart flittig nytta elles òg, for dei hadde godt grunnlag i bygdemåla. Det var dei vanlege formene i det vi kan kalla hovudstraumsnynorsken. Men i 2012 vart dei regelerette formene jamstilte, og i dag er brukssituasjonen noko uklår. Merk at den gamle bøyinga aldri har stått like sterkt i alle orda.
Hokjønnsord med -ar/-ane
Det finst eit obligatorisk unntak frå -er/-ene i fleirtal av hokjønnsord, nemleg alle ord på -ing. Dei skal bøyast som dronning i fleirtal: dronningar – dronningane.
Dei orda som (valfritt) kan bøyast med -ar/-ane i fleirtal, mot hovudmønsteret, er ikkje mange. Vi grupperer dei fyrst etter forbokstaven:
brik (brikar)
elv (elvar) erm (ermar)
gyger (gygrar)
hei (heiar) helg (helgar) herd (herdar)
kleiv (kleivar) kvern (kvernar)
lever (levrar)
merr (merrar) mjødm (mjødmar) myr (myrar) møy (møyar)
never (nevrar)
onder (ondrar)
reim (reimar) rim (rimar) rip (ripar) røy (røyar) røyr (røyrar) røys (røysar)
seter (setrar) sild (sildar) spik (spikar)
vik (vikar)
øks (øksar) ørn (ørnar) øy (øyar) øyr (øyrar)
år (årar)
Om det blir lettare å hugse på den måten, kan ein dele gruppa inn etter tydingsområde.
- noko i landskapet: elv hei kleiv myr røys vik øy øyr
- dyr: gimmer merr røy sild ørn
- menneske eller menneskeliknande skapningar: gyger møy
- noko i, på eller nær kroppen: erm herd lever mjødm røyr år
- ting knytte til tradisjonelt liv på garden eller i naturen: brik kvern never onder reim rim rip seter spik spil øks år
- anna: helg
Landskapsorda er kanskje dei viktigaste, for desse orda er like aktuelle no som før, og ein finn dei att i mange stadnamn.
Fleire ord før
Fram til 2012 hadde vi òg ein del ord med ein gammal j i fleirtal: fit (fitjar, no fet – feter), hes (hesjar, no berre heser), il (iljar, no berre iler), vid (vidjar, sjeldan; no berre svakt substantiv vidje – vidjer). Før 1938 var det endå fleire ord i denne gruppa, mellom anna kløv (kløvjar) og skjel (skjeljar; no berre skjeler eller i inkjekjønn: skjel).
Bli ikkje overraska om du finn børar/byrdar, flisar, geilar, grindar, hindar, hitar, leinar, senar, sneisar, strindar eller svillar i eldre tekstar. Dette var rekna som korrekt før i tida.
Hankjønnsorda med -er/-ene
Vi ser her bort frå ord med omlyd i rota, som nagl – negler, fot – føter. Desse har obligatorisk -er/-ene.
Lånord på -a, som villa – villaer, sofa – sofaer treng vi heller ikkje ramse opp. Alle har valfritt -er/-ene.
Det same gjeld ord på -nad: søknader – søknadene, lagnader, lovnader, månader osv. (Merk: tradisjonelt helst uttalt /søkna’/ – /søkna’ne/ osb., altså med stum d.)
Vi listar berre opp einstavingsorda. Dei vanlegaste er gonger og stader. Vi grupperer dei ut frå kva som kjem etter rotvokalen:
- led (= ledd n.) sed (seder og skikkar) stad
- lem (på kroppen) medlem
- føremon mon ven
- gris
- brest gjest kvist lest (holmål)
- let (farge) lut (del) rett (matrett)
- vev
- sau
(Vener, lemer, leter og (føre)moner kan òg skrivast venner, lemmer, letter og (føre)monner. Luter kan òg heita lotter.)
Om lag helvta har stomnutlyd på g eller k.
- dregg hegg klegg legg nekk (reinskalv) rygg stegg vegg
- dreng gong sleng sting streng veng
- bekk drikk/drykk flekk rykk sekk
- benk skjenk
- belg svelg (slurk)
- stilk
- serk
- veik (i lampe) øyk
(Drikker og venger kan vere vanskeleg å skilje frå fleirtal av hokjønnsorda drikke og vengje.)
Konsonantane g og k vart før i tida gjerne palataliserte til j og kj framfor ein fremre vokal som e; difor høyrer ein former som /bekkjer/ og /sekkjer/ i dialektane (oftast saman med /bekkjen/ og /sekkjen/ i eintal). Palatalisert uttale heng nøye saman med formene på -er/ene.
Til slutt har vi nokre ibuar- og folkenamn: -bygger (t.d. selbygger), daner, egder, håløyger, kvener, ryger, sygner, teler, -værer (t.d. lomværer). Her kan òg dei mytologiske skapningane vaner nemnast. I eldre nynorsk høyrde òg døler til denne gruppa. (Eit par av namna, tele og dane, har tostavingsform i eintal.)
Fleire ord før
I eldre nynorsk kunne òg bjørn, høl (fl. høljar), kost (i tydingane ‘mat’, ‘val’), rev, lekk, løk (‘djup/stille bekk’) og veg bøyast med -er.